حرم مختار ثقفی در کوفه
آدرس
عراق، استان نجف، شهر کوفه، مسجد کوفه، زاویه جنوب‌غربی حرم مسلم بن عقیل
درباره
حرم مختار ثقفی در کوفه؛ آرامگاه یکی از چهره‌های مهم تاریخ شیعه
در یکی از بخش‌های جنوبی مسجد کوفه، کنار مرقد مسلم بن عقیل (ع)، آرامگاه مختار بن ابی‌عبید ثقفی قرار دارد؛ مردی که نامش با قیام پس از عاشورا و خون‌خواهی امام حسین (ع) پیوند خورده است. این آرامگاه که تا قرن‌ها محل دقیقش مشخص نبود، با تلاش برخی از علمای شیعه شناسایی شد و اکنون در کنار دیگر شخصیت‌های مهم تاریخ تشیع در کوفه، مورد زیارت زائران قرار دارد.
مختار ثقفی از جمله افرادی است که در تاریخ صدر اسلام، دیدگاه‌های گوناگونی درباره او مطرح شده؛ برخی او را مدافع واقعی اهل‌بیت (ع) می‌دانند و برخی با دیده تردید به نیت و عملکرد او نگاه می‌کنند.
معرفی مختار بن ابی‌عبید ثقفی
مختار بن ابی‌عبید ثقفی، از قبیله‌ی ثقیف و اهل طائف یا کوفه بود. او در سال اول هجرت پیامبر اسلام (ص) به دنیا آمد و پدرش از فرماندهان مسلمانان در جنگ‌های ایران و از یاران پیامبر بود. در نوجوانی، در کنار پدرش در جنگ جسر شرکت کرد. پدر و برادرش در آن نبرد کشته شدند و مختار به‌دلیل سن کم از ورود به میدان جنگ بازماند.
در منابع آمده است که امام علی (ع) در کودکی مختار را بر زانوی خود نشانده و او را «کیسان» یا زیرک نامیده بود. همین لقب بعدها باعث شد جنبشی که به او منسوب بود، به نام کیسانیه شناخته شود.
نقش مختار در حوادث منتهی به عاشورا
مختار در زمان ورود مسلم بن عقیل به کوفه، میزبان او شد و خانه‌اش را در اختیار فرستاده امام حسین (ع) گذاشت. با این حال، به‌علت بازداشت توسط عبیدالله بن زیاد، در قیام مسلم شرکت نداشت و در روز عاشورا نیز در زندان به‌سر می‌برد.
پس از شهادت امام حسین (ع)، مختار دو بار از زندان آزاد شد و نهایتاً به‌طور جدی وارد عرصه سیاسی شد. او ابتدا با عبدالله بن زبیر بیعت کرد اما به‌مرور از او فاصله گرفت و در کوفه برای اجرای قیام آماده شد.
محل مرقد مختار در مسجد کوفه
مرقد مختار در ضلع جنوب‌غربی مسجد کوفه، در نزدیکی مرقد مسلم بن عقیل قرار دارد. این مکان برای سال‌ها ناشناخته بود. طبق نقل تاریخی، سیدمهدی بحرالعلوم هنگام عبور از گوشه‌ای از مسجد، از مردم می‌خواست برای مختار فاتحه بخوانند. همین موضوع باعث شد بعدها شیخ عبدالحسین تهرانی (معروف به شیخ‌العراقین) آن مکان را حفاری کند. در جریان این حفاری، سنگ‌نوشته‌ای کشف شد که نام مختار بر آن نقش بسته بود و محل مرقد تأیید شد.
پس از شناسایی محل، آرامگاه بازسازی و به حرم مسلم متصل شد. امروزه این آرامگاه در مسیر زیارت‌نامه مسجد کوفه قرار دارد.
قیام مختار و مجازات قاتلان امام حسین (ع)
مختار در سال ۶۶ هجری قمری با شعار «یا لثارات الحسین» قیام کرد و بسیاری از عاملان حادثه کربلا مانند شمر، عبیدالله بن زیاد، عمر بن سعد، خولی بن یزید و دیگران را مجازات کرد. گفته می‌شود سر عبیدالله بن زیاد و عمر بن سعد را به مدینه نزد امام سجاد (ع) فرستاد. پس از مشاهده سرها، امام سجده شکر به جا آورد و زنان بنی‌هاشم نیز لباس‌های عزاداری را کنار گذاشتند.
شهادت مختار و محل دفن او
پس از حدود ۱۸ ماه حکومت در کوفه، مختار در نبرد با مصعب بن زبیر شکست خورد و به شهادت رسید. او را در مسجد کوفه دفن کردند و محل قبرش تا سال‌ها ناشناس ماند. امروزه آرامگاه او در کنار حرم مسلم بن عقیل مورد زیارت زائران قرار دارد. گفته می‌شود شهید اول در کتاب المزار، زیارت‌نامه‌ای برای مختار نقل کرده است.
دیدگاه‌ها درباره شخصیت مختار
شخصیت مختار محل اختلاف است. برخی از بزرگان شیعه مانند آیت‌الله خویی، باقر شریف قرشی، نجم‌الدین طبسی و ابن‌نما حلی، معتقدند که قیام مختار با اذن امام سجاد (ع) انجام شد و او نیت خالص برای خون‌خواهی داشت.
در مقابل، برخی روایات حاکی از آن است که امام سجاد (ع) هدایای مختار را نپذیرفت و او را کذاب خواند. با این حال، این روایات یا از نظر سند ضعیف‌اند یا در شرایط تقیه نقل شده‌اند. در منابع اهل سنت نیز معمولاً دیدگاه مثبتی نسبت به مختار وجود ندارد و او را ناصبی یا خوارج معرفی کرده‌اند.
خلاصه و جمع‌بندی
حرم مختار ثقفی در کوفه، مکانی است که هم جنبه تاریخی دارد و هم محل تأمل درباره شخصیت‌هایی است که در دوران پرتلاطم پس از عاشورا نقش ایفا کرده‌اند. چه مختار را قهرمان بدانیم و چه شخصیتی با عملکردی بحث‌برانگیز، نمی‌توان تأثیر او در تاریخ خون‌خواهی کربلا را نادیده گرفت. زیارت آرامگاه او، فرصتی است برای بازخوانی یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ شیعه.